In de film wordt vooral ingezoomd op de periode rond het Eichmann-proces in 1961. Arendt was bij dat proces aanwezig als verslaggeefster van The New Yorker. De wijze waarop Von Trotta deze episode in beeld heeft gebracht is een eerbetoon aan de kritische geest geworden.

Banaliteit van het kwaad

Adolf Eichmann werd in 1960 door de Mossad, de Israëlische geheime dienst, ontvoerd uit Argentinië. Eichmann was de manager van de Holocaust. Tijdens een proces in Jeruzalem werd hij ter dood veroordeeld en in 1962 opgehangen. Hanna Arendt woonde zijn proces bij. Haar reportage in The New Yorker veroorzaakte veel ophef. Belangrijke opvattingen, die zij in haar verslag ventileerde waren:

• De banaliteit van het kwaad. Het inzicht dat de meest verschrikkelijke dingen gedaan kunnen worden door vrij normale mensen. Als ze maar een opdracht of bevel van hogerhand krijgen en betrokken worden bij slechts een deel van het totale kwaad. Zolang ze zich als slechts een radertje in een grote machine kunnen beschouwen menen mensen een excuus te hebben om niet-te-denken en maar-te-doen.
• De overbodigheid van het slachtoffer. Het inzicht dat het beroven van mensen van hun menselijke waardigheid en activiteit het gemakkelijker maakt om ze uiteindelijk ook van het leven te beroven. De Duitse concentratie-kampen, waar mensen tot ‘nutteloze paupers’ werden gedegradeerd, maakten zowel de daders als de slachtoffers rijp voor de gasovens.
• De betrokkenheid van Joodse leiders. Het inzicht, of liever het vermoeden, dat de medewerking van een deel van de Joodse elite aan de Jodenvervolging, middels Joodse Raden, het aantal joodse slachtoffers van de nazi’s aanmerkelijk groter had gemaakt dan nodig.

Ophef

Vooral de laatste stelling, over de Joodse elite, leidde tot heftige reacties. Hannah verloor sommige van haar beste vrienden. In de film zien we dat zelfs de Mossad pogingen onderneemt om de publicatie van haar boek over het Eichmann-proces tegen te houden. Hannah Arendt hield vast aan het noemen van de dingen bij hun naam, aan signaleren wat er werkelijk gebeurd was, om daar zo mogelijk lering uit te kunnen trekken.

Ook aan de andere twee stellingen hield zij vast. Later is gebleken dat daar wel het één en ander op valt af te dingen. De Amerikaanse historicus Timothy Snyder onderschrijft bijvoorbeeld weliswaar dat overbodigheid en ontmenselijking van individuen of groepen vaak aan hun fysieke eliminatie voorafgaan, maar hij bestrijdt dat de Duitse concentratiekampen daarbij een grote rol speelden. Daarvoor bevonden die zich te zeer buiten het zicht en werden daar verhoudingsgewijs te weinig mensen vermoord. Er werden ook miljoenen joden en miljoenen niet-Joden buíten de kampen afgeslacht. 

Interessant is in dit opzicht hetgeen de Italiaanse marxist Enzo Traverso naar voren heeft gebracht. In zijn boek ‘Understanding the Nazi Genocide’ schetst hij de Holocaust als een ‘industrieel proces’, als een barbaarse ontsporing van een met technologie verstrengelde bureaucratie onder kapitalistische verhoudingen. Anonimisering en ontmenselijking zijn bij Traverso de voortbrengselen van een op de markt, concurrentie en winst gerichte maatschappij. Meer dan Arendt pleit hij daarom expliciet voor een humaan en democratisch socialisme.

Nadenken

De stelling over de banaliteit van het kwaad is eveneens aangevochten. Het staat inmiddels vast dat deze stelling zeker niet opgaat voor Adolf Eichmann. Uit biografisch onderzoek is gebleken dat Eichmann zijn hele leven, ook na de oorlog nog, een fanatieke nazi en antisemiet was. Hij was allesbehalve een middelmatig ambtenaartje. Hij betreurde in kleine kring dat hij zijn werk, de vernietiging van het Jodendom, niet heeft kunnen afmaken. Zijn schuilgang achter de redenering ‘bevel is bevel’ tijdens zijn proces was niet meer dan een poging de doodstraf te ontlopen.

Dit neemt niet weg dat de stelling over de banaliteit van het kwaad waarschijnlijk wel opgaat voor duizenden, zo niet miljoenen anderen. Die hun ogen dicht deden, hun hersens uitschakelden, hun gevoel wegdrukten, hun verstand en moraal op nul hebben gezet. Het is te gemakkelijk en onvruchtbaar om die lieden vanwege hun wandaden weg te zetten als Monsters. 

Dat brengt ons geen stap dichter bij het antwoord op de vraag hoe in een ontwikkeld land als Duitsland miljoenen de andere kant opkeken, hun mond hielden en meewerkten aan een gruwelijke massamoord. Dat mag nooit meer gebeuren. In een magistrale speech op de universiteit maakt Hannah Arendt in de film deze historische les nogmaals duidelijk. Margarethe von Trotta en hoofdrolspeelster Barbara Sukowa vertolken haar boodschap vakkundig. In een ode aan het zelfstandig en kritisch nadenken.